Szczeć pospolita: na co pomaga, właściwości, przeciwwskazania

W zielarstwie szczeć to sztandarowa roślina na problemy ze stawami i długotrwałe osłabienie, choć dziś najbardziej kojarzona jest z protokołami na boreliozę. Stosowanie szczeci ma długą tradycję, a zainteresowanie nią wraca z uwagi na mnogość zawartych w niej związków aktywnych.

Czym jest i jak wygląda szczeć pospolita?

Szczeć pospolita (Dipsacus fullonum) to wysoka roślina dwuletnia – dawniej z rodziny szczeciowatych, obecnie z przewiertniowatych (Caprifoliaceae), którą łatwo rozpoznać dzięki jej kolczastym kwiatostanom. W pierwszym roku wykształca dużą rozetę liści przy ziemi, a dopiero w drugim tworzy wysoki pęd – mierzący zwykle od 1 do 2 metrów.

Jak wygląda szczeć pospolita?

Najbardziej charakterystycznym elementem szczeci jest jej jajowaty kwiatostan pokryty kolcami, kołyszący się na szczycie łodygi. W czasie kwitnienia pokrywa się drobnymi fioletowymi lub różowymi kwiatami, a po przekwitnięciu twardnieje i pozostaje na pędzie aż do zimy. To właśnie te suche, sztywne główki większość osób kojarzy z łąk, pastwisk i przydroży.

Jej liście są karbowane, długie, wąskie i ostro zakończone. U nasady liście łodygowe często są zrośnięte tak, że tworzą małą „łódeczkę”, w której po deszczu zbiera się woda. Krążą legendy, że szczeć jest rośliną pół-owadożerną i żywi się owadami, które wpadną do wody zebranej w kątach jej liści.

Szczeć pospolita rośnie pospolicie w całej Europie. Spotkasz ją na nieużytkach, polach, skarpach, łąkach i przy drogach. Lubi miejsca nasłonecznione lub półcieniste i dobrze radzi sobie na glebach średnio wilgotnych.

Głównym surowcem zielarskim pozyskiwanym ze szczeci pospolitej jest jej korzeń, ale można wykorzystywać także ziele szczeci. Najlepiej łączyć oba surowce razem.

Związki aktywne zawarte w szczeci to: irydoidy, kwas chlorogenowy, chinowy i kawowy, kwas ursolowy, trójterpeny, flawonoidy, saponiny i alkaloidy, cefelarozyd. [1, 2]

Szczeć pospolita – właściwości

Szczeć pospolita i jej właściwości lecznicze to temat jeszcze mało poznany.

Niewiele jest badań nad wpływem szczeci pospolitej na zdrowie człowieka. Większość artykułów w zbiorach PubMedu dotyczy charakterystyki jej związków aktywnych oraz wyjątkowych cech botanicznych. Właściwości lecznicze szczeci są jednak opisane w źródłach historycznych. Przyjrzyjmy się więc temu, co o szczeci mówi medycyna tradycyjna i zielarstwo ludowe.

W Europie korzeń szczeci pospolitej stosowano przede wszystkim: w bólach i sztywności stawów, w okresach osłabienia po infekcjach oraz przy problemach skórnych, zwłaszcza ranach, które goiły się powoli. Korzeń szczeci miał łagodzić rany i zmiany skórne, szczególnie te, które goiły się wolno lub były podatne na zakażenia.

W dawnych zielnikach szczeć opisywano jako roślinę wzmacniającą i stosowaną w okresach osłabienia. Polecana była także na osłabiony apetyt i powolne trawienie.

Czy szczeć stosowano na klasyczne infekcje?

W tradycji europejskiej szczeci nie stosowano „na infekcje” w roli zioła przeciwbakteryjnego. Nie była to roślina pierwszego wyboru przy gorączce, zakażeniach czy chorobach zakaźnych. Tutaj dominowały zupełnie inne surowce (np. kora wierzby, czarny bez, piołun, cząber, tymianek).

Natomia­st stosowano ją po infekcjach – czyli wtedy, gdy organizm był osłabiony, pojawiały się bóle stawowe, zmęczenie, „ciągnące” bóle mięśni. Szczeć miała wspomagać rekonwalescencję.

I to jest ważne rozróżnienie. W literaturze zielarskiej określano ją jako zioło na stawy, na osłabienie, na wyczerpanie, a nie jako środek na gorączkę czy ostre zakażenia. [3]

W Azji wykorzystywano głównie gatunek pokrewny, Dipsacus asper, który pełnił podobną funkcję jak europejska szczeć pospolita. W tradycyjnej medycynie chińskiej (TCM) korzeń tej rośliny stosowano przede wszystkim w problemach z układem kostno stawowym: w urazach, bólach krzyża, przeciążeniach ścięgien i w okresach rekonwalescencji po kontuzjach. W klasycznych opisach TCM określano szczeć jako zioło „wzmacniające kości i ścięgna”, co dobrze pokrywa się z europejską tradycją stosowania tej rośliny.

W przeglądzie Skały i Szopy [4] podkreślono, że rośliny z rodzaju Dipsacus – zarówno azjatyckie, jak i europejskie – zawierają podobne grupy związków, przede wszystkim irydoidy i triterpeny. To tłumaczy, dlaczego w różnych kulturach używano różnych gatunków tej rośliny w zbliżonych sytuacjach.

Szczeć pospolita – na co pomaga?

Szczeć pospolita pomaga przede wszystkim na bóle stawów, sztywność stawów i bóle mięśniowe. Ze względu na swoje właściwości wspomaga rekonwalescencję i regenerację, a także działa jako środek moczopędny – usuwa nadmiar wody z organizmu.

Szczeć – korzeń:

• wykazuje działanie przeciwzapalne,
• wspiera funkcjonowanie stawów,
• przywraca siły w okresach osłabienia,
• działa moczopędnie, wspierając eliminację nadmiaru płynów,
• stosowany długoterminowo sprzyja stopniowej regeneracji organizmu.

Szczeć – ziele:

• działa łagodnie moczopędnie,
• wspiera oczyszczanie organizmu (delikatne działanie napotne i zwiększenie diurezy),
• bywa stosowane przy uczuciu ciężkości i zatrzymaniu wody,
• wykazuje znacznie słabsze działanie niż korzeń – ma mniej substancji czynnych, dlatego używa się go głównie pomocniczo, a nie jako surowiec główny.

Szczeć na boreliozę?

Szczeć pospolita nie jest oficjalnym środkiem leczącym boreliozę, ale od wielu lat jest jednym z najczęściej stosowanych ziół w protokołach ziołowych używanych przez osoby zmagające się z tą chorobą.

W praktyce zielarskiej szczeć stosuje się razem z innymi ziołami, najczęściej z rdestowcem japońskim, andrographisem i vilcacorą. W wyniku stosowania połączeń kilku roślin część osób zgłasza poprawę w przypadku bólu stawów, mgły mózgowej i przewlekłego zmęczenia. [3]

Zainteresowanie szczecią przy boreliozie dodatkowo zwiększyły badania in vitro, w których ekstrakty gatunków z rodzaju Dipsacus wykazały aktywność wobec krętków boreliozy – Borrelia burgdorferi. Nie są to badania kliniczne, ale są wystarczającym powodem, dla którego roślina znalazła się w protokołach stosowanych przez fitoterapeutów. [4]

Jakie preparaty robi się ze szczeci?

Preparaty doustne:

• Nalewka z korzenia
• Odwar z korzenia

Uwaga! Warto wiedzieć, że napar z korzenia lub napar z ziela nie mają większego sensu. Surowcem jest twardy, zdrewniały korzeń, który bardzo słabo oddaje związki czynne podczas krótkiego zalania wrzątkiem. Ziele z kolei ma dużo niższą zawartość związków aktywnych niż korzeń. W badaniach fitochemicznych najwyższe stężenia irydoidów, triterpenów i kwasów fenolowych znajdują się w korzeniu, a nie w zielu.

Ziele warto natomiast łączyć razem z korzeniem, robiąc nalewkę.

Preparaty zewnętrzne:

• Odwar do przemywań – używany na rany, trudno gojące się zmiany i obrzęki.
• Okłady z odwaru – przy stłuczeniach i obrzękach.
• Świeży, rozgnieciony korzeń – przykładany miejscowo na skórę.
• Mieszanki alkoholowe w TCM – stosowane zewnętrznie przy urazach i przeciążeniach.

Szczeć – dawkowanie

Jak dawkować preparaty ze szczeci?

Nalewka z korzenia (1:3 lub 1:5)

W zielarstwie stosuje się głównie nalewki robione w proporcji:

• 1:3 – mocniejsza, gęstsza nalewka,
• 1:5 – łagodniejsza, rzadsza.

Jak stosować:
Przyjmuj 3 razy dziennie niewielką porcję nalewki – najczęściej 1 łyżeczkę (ok. 5 ml) przed posiłkiem. Przy słabszym stężeniu 1-1,5 łyżeczki, nadal 3 razy dziennie.

Odwar z korzenia

Wsyp 1 łyżkę suszonego korzenia do garnka, zalej 1 szklanką wody, gotuj 10-15 minut, a następnie ostudź i przecedź.

Jak stosować:
Pij 2 razy dziennie po 1 szklance odwaru – najlepiej po jedzeniu lub między posiłkami. To klasyczna dawka, stosowana przy dłuższej kuracji.

Odwar do użytku zewnętrznego ostudź i wykorzystaj do okładów lub przemywania skóry. Stosuj 2 razy dziennie na wybrane miejsca.

Ziele szczeci – napar

Wsyp 1 łyżeczkę ziela do kubka, zalej wrzątkiem, parz 10 minut i ostudź.

Jak stosować:
Pij 3 razy dziennie po 1 szklance.
Ziele działa łagodniej niż korzeń – najczęściej używa się go wspomagająco jako środek o lekkim działaniu moczopędnym lub dodatek do korzenia.

Szczeć pospolita – przeciwwskazania

• ciąża i karmienie piersią
• niewydolność nerek
• choroby wrzodowe, wrażliwy żołądek
• alergia na szczeć i przewiertniowate
• nie podawaj dzieciom

Szczeć pospolita – objawy uboczne

• nudności przy zbyt dużej dawce
• nasilenie diurezy (częstsze oddawanie moczu)
• u niektórych osób – działanie przeczyszczające

Poza tym szczeć nie powoduje zbyt wielu skutków ubocznych.

Źródła:

• 1. Dipsacus fullonum. https://en.wikipedia.org/wiki/Dipsacus_fullonum
• 2. Szczeć. https://pl.wikipedia.org/wiki/Szcze%C4%87
• 3. Dipsacus fullonum – L. https://pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Dipsacus+fullonum
• 4. Dipsacus and Scabiosa Species – The Source of Specialized Metabolites with High Biological Relevance: A Review. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10180103/

Napisała Danka Błaszczak