Jak leczyć boreliozę? Skuteczne metody i naturalne wsparcie w terapii

Do zarażenia boreliozą dochodzi najczęściej podczas ukąszenia kleszcza. Badania pokazują, że nimfy – młodociane formy kleszcza wielkości ziarenka maku, odpowiedzialne za około 90% zakażeń u ludzi – muszą żerować na skórze przez 36–48 godzin, aby mogło dojść do transmisji infekcji. W przypadku dorosłych kleszczy czas ten wynosi 48–72 godziny.

Zaobserwowano, że chłopcy chorują częściej niż dziewczynki, a w grupie dorosłych po 30. roku życia borelioza częściej dotyka kobiety niż mężczyzn [1]. Pierwszy szczyt zachorowań przypada na dzieci w wieku 5–14 lat, a drugi na osoby w wieku 45–54 lata. [1]

Jakie objawy towarzyszą boreliozie?

Borelioza – objawy

Objawy zakażenia mogą pojawić się po kilku dniach lub tygodniach i obejmować m.in.:

• charakterystyczny rumień wędrujący (zaczerwienienie w miejscu ukąszenia kleszcza – najczęściej na kończynach dolnych lub górnej części tułowia)
• zmęczenie
• bóle głowy i zawroty głowy, migreny
• gorączkę
• bóle mięśni i stawów
• ogólne osłabienie
• zaburzenia pamięci
• drętwienia kończyn
• skurcze mięśn
• dreszcze, poty
• zaburzenia widzenia
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• wypadanie włosów

W przebiegu boreliozy opisywano też m.in. objawy neurologiczne – porażenie nerwów twarzowych czy zaburzenia pracy układu krążenia, takie jak zapalenie mięśnia sercowego. U części pacjentów objawy choroby mogą utrzymywać się długo, nawet po zakończonym leczeniu, co wiąże się z tzw. zespołem po leczeniu boreliozy. Ze względu na różnorodny przebieg i możliwość powikłań, diagnoza, rozpoznanie i leczenie boreliozy bywa wyzwaniem:

• borelioza daje różnorodne i niespecyficzne objawy: zmęczenie, bóle mięśni, problemy z koncentracją czy stawami – przez co łatwo je pomylić z innymi chorobami
• charakterystyczny rumień wędrujący pojawia się tylko u 70–80% chorych, więc u części pacjentów nie ma tego „jasnego sygnału”
• krętki boreliozy mogą przyjmować różne formy, które są mniej wrażliwe na antybiotyki, co utrudnia ich pełne zwalczenie
• bakterie potrafią ukrywać się w tkankach (stawy, układ nerwowy), gdzie dostęp leków jest ograniczony
• część pacjentów oprócz boreliozy zakaża się równocześnie innymi patogenami (np. Babesia, Anaplasma, Bartonella), może to zmieniać obraz kliniczny i utrudniać skuteczne leczenie jednym schematem
• u części osób, mimo skutecznego wyeliminowania bakterii, objawy (np. bóle stawów, zmęczenie, zaburzenia poznawcze) utrzymują się jeszcze miesiącami – to tzw. post–Lyme disease syndrome
• różne „odmiany” bakterii wywołują odmienne objawy – np. jedne częściej zajmują stawy, inne skórę czy układ nerwowy – co powoduje regionalne różnice w przebiegu choroby

Wiele osób szuka też odpowiedzi na najważniejsze pytanie: czy borelioza jest uleczalna? O tym – i o tym, jak leczyć boreliozę oraz jakie metody naturalne mogą wspierać organizm – przeczytasz w dalszej części artykułu. [1, 2]

Leczenie boreliozy – od diagnozy po antybiotykoterapię

Borelioza – leczenie

W przypadku boreliozy stosuje się różne metody leczenia – od antybiotykoterapii w pierwszych etapach choroby, po terapie wspomagające, takie jak fitoterapia czy suplementacja, które mogą wspierać regenerację organizmu.

Leczenie boreliozy wymaga szybkiej diagnozy i odpowiedniego dobrania antybiotyku. Zajmuje się tym najczęściej lekarz chorób zakaźnych, ale w zależności od objawów w terapię mogą być zaangażowani także neurolog, reumatolog czy dermatolog. W prostszych przypadkach pierwsze kroki można stawiać u lekarza rodzinnego, który w razie potrzeby skieruje pacjenta dalej.

Diagnostykę boreliozy można podzielić na pośrednią i bezpośrednią. Metody pośrednie, takie jak badania serologiczne, polegają na sprawdzeniu, czy organizm wytworzył przeciwciała przeciwko bakteriom wywołującym chorobę. Z kolei metody bezpośrednie polegają na wykrywaniu samej bakterii lub jej materiału genetycznego – np. za pomocą:

• hodowli (próbuje się „wyhodować” bakterie Borrelia z próbki np. krwi, skóry – to złoty standard w wielu chorobach, ale w boreliozie prawie się tego nie robi – bakterii jest za mało i rosną bardzo wolno)
• PCR (badanie genetyczne, które szuka DNA bakterii w próbce)
• badań antygenowych (zamiast DNA, test szuka białek lub fragmentów bakterii)

W kierunku boreliozy wykonuje się badania serologiczne w dwóch etapach:

• test ELISA – test przesiewowy wykrywający przeciwciała
• Western blot – test potwierdzający, zlecany przy wyniku dodatnim lub wątpliwym

Są to metody pośrednie, które nie wykrywają samej bakterii, lecz mierzą obecność przeciwciał przeciwko boreliozie:

• IgM to „pierwsze przeciwciała alarmowe”. Pojawiają się 2–4 tygodnie po zakażeniu i świadczą o tym, że organizm właśnie walczy z infekcją.
• IgG to „przeciwciała pamięci”. Ich ilość wzrasta później – po 4–6 tygodniach – i utrzymuje się miesiącami lub nawet latami. Dzięki nim organizm pamięta kontakt z bakterią.

W praktyce czułość testów serologicznych we wczesnym stadium choroby jest niska, m.in. z powodu zastosowania antybiotyków, które hamują rozwój pełnej odpowiedzi przeciwciał.

Dodatkowym problemem są:

• reakcje krzyżowe – przeciwciała wytworzone przy innych chorobach (np. wirusowych czy autoimmunologicznych) mogą „pomylić się” i dać wynik sugerujący boreliozę, mimo że jej nie ma, co daje fałszywie dodatni wynik
• fałszywie ujemny wynik – zdarza się, gdy test nie wykryje przeciwciał, choć borelioza już się rozwija – dzieje się tak np. wtedy, gdy badanie wykonano zbyt wcześnie (przeciwciała jeszcze się nie zdążyły wytworzyć)
• brak rozróżnienia aktywnej vs. przebytej choroby – przeciwciała mogą utrzymywać się we krwi przez wiele miesięcy lub lat, jeśli ktoś miał boreliozę kilka lat temu, test może nadal być dodatni, nawet jeśli infekcja została dawno wyleczona

Dlatego same badania serologiczne nie wystarczą – lekarze zawsze muszą brać pod uwagę objawy i wywiad pacjenta.

Dodatkowo w niektórych sytuacjach stosuje się testy PCR, które wykrywają materiał genetyczny bakterii. Mają one jednak ograniczoną skuteczność – najlepiej sprawdzają się w płynie stawowym przy boreliozie stawowej lub w płynie mózgowo-rdzeniowym przy neuroboreliozie. PCR nie jest rutynowym badaniem diagnostycznym, ale bywa pomocny w późnych i skomplikowanych przypadkach.

Ważną częścią diagnostyki jest zawsze wywiad lekarski – lekarz pyta pacjenta, czy zauważył kleszcza na skórze, jak długo mógł być przyczepiony oraz czy pojawiły się pierwsze objawy, takie jak rumień czy dolegliwości grypopodobne. Co istotne, nie każdy pacjent pamięta ukąszenie – wczesne stadia boreliozy są diagnozowane u osób, które nie zdawały sobie sprawy z obecności kleszcza.

Kluczowym elementem pozostaje rumień wędrujący – charakterystyczna, powiększająca się plama na skórze. Jego obecność jest jednoznacznym wskazaniem do rozpoczęcia terapii, bez konieczności czekania na wynik badań.

W praktyce rozpoznanie boreliozy często opiera się więc na połączeniu wywiadu, objawów klinicznych i badań laboratoryjnych. W rejonach, w których borelioza występuje szczególnie często i regularnie, pacjent z typowym rumieniem i niedawną ekspozycją na kleszcze powinien być leczony nawet bez potwierdzenia laboratoryjnego – aby zapobiec powikłaniom w późniejszych stadiach.

Jak sztuczna inteligencja może pomóc w diagnozowaniu boreliozy?

Nowoczesne badania pokazują, że sztuczna inteligencja może stać się ważnym wsparciem w diagnostyce boreliozy. Algorytmy uczące się potrafią analizować ogromne zbiory danych genetycznych i wskazywać biomarkery, czyli charakterystyczne sygnały choroby. W testach udało się np. zidentyfikować zestawy genów, które odróżniają osoby zdrowe od pacjentów z aktywną boreliozą, a nawet rozróżnić świeże zakażenie od przebytego – z dokładnością sięgającą 97%. Choć te rozwiązania są jeszcze w fazie badań i wymagają potwierdzenia, otwierają obiecującą drogę do szybszej i trafniejszej diagnostyki, co w boreliozie ma ogromne znaczenie [2].

Borelioza leczenie – antybiotyk

Jakie są metody leczenia boreliozy? Antybiotyk na boreliozę to główna forma leczenia. Więcej o antybiotykach stosowanych w leczeniu boreliozy znajdziesz niżej: „Leki na boreliozę – co zapisuje lekarz i co dalej?”

Kiedy brać antybiotyk po ugryzieniu kleszcza? Nie każda ekspozycja wymaga leczenia. Jeśli kleszcz był przyczepiony bardzo krótko, ryzyko zakażenia jest minimalne i wystarczy obserwacja. Antybiotyk włącza się natychmiast, gdy pojawi się rumień wędrujący lub inne objawy sugerujące infekcję.

W wybranych sytuacjach lekarz może rozważyć profilaktykę antybiotykową – zwykle pojedynczą dawkę doksycykliny. Dotyczy to przypadków, gdy:

• kleszcz był przyczepiony co najmniej 36 godzin
• pochodzi z regionu, gdzie borelioza występuje często (obszar endemiczny)
• minęło mniej niż 72 godziny od jego usunięcia
• pacjent nie ma przeciwwskazań do przyjęcia doksycykliny

Profilaktyka ma na celu zahamowanie rozwoju infekcji we wczesnym etapie, ale nie jest rutynowo stosowana u wszystkich. W pozostałych przypadkach zaleca się obserwację miejsca ukąszenia i szybki kontakt z lekarzem, jeśli pojawi się rumień lub objawy grypopodobne.

Borelioza – ile trwa leczenie?

Najczęściej kuracja trwa od 10 do 28 dni, w zależności od leku i stadium choroby. Wczesne stadium (rumień) zwykle wymaga około 2 tygodni leczenia, a w późniejszych postaciach czas terapii wydłuża się do 3–4 tygodni. Ważne, aby kurację prowadzić zgodnie z zaleceniami lekarza i nie przerywać jej samodzielnie. [1, 2, 6]

Czy borelioza jest uleczalna?

Pytania „czy borelioza jest uleczalna”, „czy boreliozę można wyleczyć?”, „czy borelioza jest wyleczalna?” zadaje sobie wielu pacjentów po ukąszeniu kleszcza. Odpowiedź nie jest jednoznaczna, ponieważ wszystko zależy od momentu rozpoznania choroby oraz przebiegu terapii.

Jeśli borelioza zostanie wykryta prawidłowo, odpowiednio wcześnie, jej leczenie jest stosunkowo proste i obejmuje antybiotykoterapię, która pozwala na wyleczenie 80–90% przypadków zakażenia.

Są jednak sytuacje, gdy choroba zostaje rozpoznana późno lub przechodzi w stadium rozsiane. Wtedy objawy – np. bóle stawów, przewlekłe zmęczenie czy dolegliwości neurologiczne – mogą utrzymywać się jeszcze długo po zakończonej terapii. Nie oznacza to często, że wielotygodniowe leczenie było nieskuteczne – w wielu przypadkach brak aktywnej infekcji wskazuje na tzw. zespół poboreliozowy, czyli reakcję układu odpornościowego związaną z utrzymującym się stanem zapalnym.

Kiedy borelioza jest wyleczona? Z perspektywy medycznej przyjmuje się, że choroba została skutecznie wyleczona, gdy po zakończonej antybiotykoterapii objawy ustępują, a pacjent odzyskuje sprawność. U części osób pełny powrót do zdrowia może potrwać kilka miesięcy.

Podsumowując: borelioza jest wyleczalna, zwłaszcza przy wczesnym rozpoznaniu. Późniejsze stadia wymagają dłuższej rekonwalescencji, a czasem dodatkowego wsparcia organizmu, ale odpowiednia terapia daje szansę na powrót do normalnego życia.

Leki na boreliozę – co zapisuje lekarz i co dalej?

Borelioza – jak leczyć?

Lekarz wybiera leki na boreliozę w zależności od wieku pacjenta, przeciwwskazań i rodzaju objawów.

• doksycyklina – najczęściej wybierany u dorosłych
• amoksycylina – często przepisywana dzieciom i kobietom w ciąży
• cefuroksym aksetyl – alternatywa przy nietolerancji innych leków

W cięższych przypadkach, takich jak zróżnicowana postać boreliozy czy zajęcie układu nerwowego czy serca, lekarz może włączyć antybiotyki dożylne, np. ceftriakson.

Warto także wiedzieć, że amoksycylina nie sprawdza się w profilaktyce po ukąszeniu kleszcza – nie zapobiega rozwojowi choroby, dlatego nie zastępuje w tym celu doksycykliny.

Jaki jest skuteczny lek na boreliozę? Nie istnieje jeden „najlepszy” preparat – wybór zależy od wieku pacjenta, stanu zdrowia i rodzaju objawów. Ważne, by kurację dobrał lekarz i aby była ona prowadzona w odpowiedniej dawce oraz przez właściwy czas.

Borelioza – antybiotyk i co dalej? Po zakończonej terapii pacjent powinien pozostać pod obserwacją. U większości osób objawy ustępują w ciągu kilku tygodni, jednak czasem rekonwalescencja trwa dłużej. W tym okresie warto wspierać organizm – dbać o regenerację, odporność i zdrowy styl życia. [1, 2]

Nowy lek na boreliozę? Naukowcy wciąż prowadzą badania nad nowymi substancjami, które mogłyby skuteczniej eliminować krętki, zwłaszcza formy przetrwalnikowe. Oto przykłady badanych substancji:

• Piperacylina – w badaniach na myszach skutecznie eliminowała zakażenie w dawkach 100 razy mniejszych niż doksycyklina, nie niszcząc przy tym mikrobiomu jelitowego [3].
• Hygromycin A – antybiotyk odkryty w 1953 r., wcześniej odrzucony ze względu na słabe działanie wobec większości bakterii. Okazało się, że silnie zwalcza Borrelia burgdorferi i nie szkodzi większości innych bakterii, w tym pożytecznym bakteriom jelitowym. W badaniach na myszach 5 dni terapii hygromycyną A usuwało infekcję równie skutecznie jak antybiotyki o szerokim spektrum [4].
• Azlocillina – jest rozważana jako kandydat na lek przeciw Borrelia burgdorferi, szczególnie przy szczepach tolerancyjnych lub mniej podatnych na klasyczne terapie [5].

Co to oznacza na teraz?

Żaden z tych nowych leków nie jest jeszcze standardem leczenia ani zatwierdzonym lekiem dla ludzi w boreliozie. Te rozwiązania są na etapie badań laboratoryjnych lub przedklinicznych, czasem też badań na zwierzętach.

Jeżeli któryś się sprawdzi, może pomóc szczególnie w przypadkach trudnych, np. gdy bakterie są mniej wrażliwe, w chronicznej formie lub gdy pacjenci nie reagują dobrze na standardowe antybiotyki.

Ciekawostkę może stanowić fakt, że prowadzone są także badania nad skutecznymi szczepieniami przeciw boreliozie, jednak obecnie najważniejsze nadal pozostaje wczesne rozpoznanie i profilaktyka.

Naturalne leczenie boreliozy – wsparcie organizmu w walce z chorobą

Wielu pacjentów szukając w internecie informacji o boreliozie wpisuje hasła typu „naturalne leczenie boreliozy” czy „borelioza leczenie naturalne”. To pokazuje, że istnieje duże zainteresowanie sposobami wspierania organizmu poza antybiotykoterapią. Trzeba jednak jasno podkreślić: metody naturalne nie zastępują leczenia zaleconego przez lekarza, ale mogą pełnić rolę uzupełniającą – wspierać odporność, układ nerwowy i regenerację.

Zioła wspierające odporność i regenerację

W artykule Plants supporting the treatment of Lyme disease z 2023 roku opisano rośliny, które w tradycyjnej i współczesnej fitoterapii są stosowane pomocniczo przy boreliozie. Wskazano m.in. na:

• rdestowiec japoński (Reynoutria japonica) – zawiera m.in. resweratrol i emodynę, która wykazuje aktywność wobec form przetrwałych B. burgdorferi.
• czystek (Cistus × incanus) – hamuje wzrost krętków boreliozy i moduluje reakcje zapalne. Regularne spożywanie naparów może dodatkowo zmieniać zapach skóry w sposób odstraszający kleszcze.
• koci pazur (Uncaria tomentosa) – silnie immunostymulujące zioło, zwiększające liczbę leukocytów CD57, ważnych w walce z boreliozą. Łagodzi ból mięśni i stawów. Badania wykazały skuteczność wobec form przetrwałych bakterii.
• Cryptolepis sanguinolenta – roślina afrykańska zawierająca alkaloid kryptolepinę o działaniu bakteriobójczym i bakteriostatycznym. Skuteczna wobec aktywnych i przetrwałych form Borrelia.

Te rośliny, choć nie zastępują antybiotykoterapii, mogą wspierać organizm w walce z infekcją, łagodząc stan zapalny i poprawiając odporność. [7]

Protokół Buhnera – podejście fitoterapeutyczne

Właściwości roślin w leczeniu boreliozy wykorzystał Stephen Harrod Buhner, amerykański fitoterapeuta i autor licznych publikacji o ziołach. Opracował on własny schemat wsparcia organizmu w boreliozie – tzw. protokół Buhnera. Wybrane przez Buhnera zioła stosuje się w różnych formach: najczęściej jako nalewki (wyciągi alkoholowe), kapsułki z ekstraktami, proszek z suszonego ziela lub kory, a także napary i odwary. Wybór formy zależy od dostępności preparatu, wygody stosowania oraz indywidualnej tolerancji pacjenta. Procedura Buhnera dzieli się na protokół podstawowy i protokół rozszerzony.

Podstawowy protokół Buhnera

Protokół podstawowy obejmuje preparaty z trzech roślin [7]:

• Rdestowiec japoński (Reynoutria japonica)
• Koci pazur (Uncaria tomentosa)
• Andrographis paniculata

Rozszerzony protokół Buhnera

Protokół rozszerzony zawiera preparaty z pięciu gatunków roślin [7]:

• Stephania tetrandra
• Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus)
• Traganek (Astragalus mongholicus)
• Szczeć pospolita (Dipsacus sylvestris)
• Sarsaparilla (Smilax officinalis)

Protokół Buhnera – nalewki – jak stosować?

Stosujemy 1 miarkę (0,5 ml) 2 razy dziennie, rano i wieczorem (2 miarki na dobę), z wyjątkiem żeń-szenia syberyjskiego, który ze względu na swoje właściwości energetyzujące stosujemy rano i w południe.

Dodajemy po miarce każdej nalewki do ½ szklanki wody i wypijamy. Alternatywnie można przyjąć nalewki podjęzykowo. W ten sposób działają mocniej.

Nalewki wprowadzamy po jednej co 3–4 dni.

Buhner zaleca stopniowe wprowadzanie ziół i indywidualne dostosowywanie terapii, zaczynając od mniejszych dawek i obserwując reakcję organizmu, ponieważ u części osób mogą wystąpić reakcje Herxheimera (przejściowe pogorszenie objawów związane z obumieraniem bakterii).

Nie jest to oficjalna metoda medyczna, ale sposób wspierania organizmu w trakcie i po leczeniu boreliozy.

Skutki boreliozy i jak wspierać powrót do zdrowia

U części pacjentów skutki boreliozy mogą utrzymywać się długo, nawet po zakończonej antybiotykoterapii. To tzw. zespół po leczeniu boreliozy (PTLDS), który obejmuje przewlekłe zmęczenie, bóle mięśni i zapalenie stawów czy problemy poznawcze. Jednym z powikłań jest także borelioza stawowa, w której dochodzi do nawracających obrzęków i bólu stawów. Co ważne, w części przypadków infekcja może być już skutecznie wyleczona antybiotykami, a mimo to w stawach utrzymuje się przewlekły stan zapalny podtrzymywany przez układ odpornościowy. Dlatego wspieranie organizmu poprzez redukcję stanu zapalnego, odpowiednią dietę i regenerację jest kluczowe w procesie powrotu do zdrowia. Istotne jest również leczenie objawowe.

Jak wspierać organizm po leczeniu?

Zioła o działaniu przeciwzapalnym, takie jak andrographis, traganek, berberyna, czosnek, cordyceps, sarsaparilla czy mięta pieprzowa, nie działają bezpośrednio na bakterie Borrelia, ale – jak podkreślono w przeglądzie A Comprehensive Review of Herbal Supplements Used for Persistent Symptoms Attributed to Lyme Disease – mogą poprawiać samopoczucie pacjentów właśnie poprzez redukcję objawów zapalnych [8].

Praktyczne wskazówki to także:

• dieta bogata w warzywa, owoce, kwasy omega-3 i antyoksydanty
• odpowiednia regeneracja i sen
• aktywność fizyczna dostosowana do możliwości
• redukcja stresu (np. medytacja, joga, spacery)
• ostrożne włączanie ziołowych suplementów z uwzględnieniem możliwych interakcji z lekami

Leczenie boreliozy FAQ

Jaki lekarz leczy boreliozę?
Najczęściej jest to lekarz chorób zakaźnych, ale w zależności od objawów w terapię mogą być zaangażowani także reumatolog (przy zajęciu stawów), neurolog (przy objawach ze strony układu nerwowego) czy dermatolog (przy zmianach skórnych). Pierwszym krokiem bywa też lekarz rodzinny, który zleci badania i wystawi skierowanie.

Jak długo brać antybiotyk po ugryzieniu kleszcza?
Czas antybiotykoterapii zależy od stadium choroby i rodzaju leku. Najczęściej trwa od 10 do 28 dni. Jeśli pojawi się rumień wędrujący, leczenie włącza się natychmiast. Decyzję zawsze podejmuje lekarz – nie należy przedłużać kuracji na własną rękę.

Jak leczyć boreliozę naturalnie?
Naturalne leczenie boreliozy to przede wszystkim wsparcie organizmu ziołami i adaptogenami, które mogą działać przeciwzapalnie, wspierać odporność i regenerację. Popularne są m.in. rdest japoński, koci pazur, czystek czy andrographis. Ważne: naturalne metody są uzupełnieniem, a nie zamiennikiem antybiotykoterapii.

Czy boreliozę można całkowicie wyleczyć?
Tak – borelioza jest wyleczalna, zwłaszcza gdy zostanie wcześnie wykryta i prawidłowo leczona antybiotykami. W wielu przypadkach pacjenci wracają do pełni zdrowia.

Kiedy borelioza jest wyleczona?
Mówi się o wyleczeniu, gdy po zakończonej antybiotykoterapii objawy ustąpią, a pacjent odzyskuje sprawność. U części osób proces powrotu do zdrowia może trwać kilka miesięcy, ale brak aktywnej infekcji i ustąpienie symptomów są oznaką skutecznej terapii.

Źródła

1. 1. Lyme Disease: An Overview. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10506804/
2. 2. Lyme borreliosis diagnosis: state of the art of improvements and innovations. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37528399/
3. 3. New antibiotic offers hope for more effective Lyme disease treatment. https://www.news-medical.net/news/20250424/New-antibiotic-offers-hope-for-more-effective-Lyme-disease-treatment.aspx
4. 4. A targeted antibiotic for treating Lyme disease. https://www.nih.gov/news-events/nih-research-matters/targeted-antibiotic-treating-lyme-disease
5. 5. New treatments for Lyme disease on the horizon? https://danielcameronmd.com/new-treatments-for-lyme-disease/
6. 6. Various techniques of tick-borne diseases treatment – antibiotics, diet. https://www.czytelniamedyczna.pl/5009,various-techniques-of-tickborne-diseases-treatment-antibiotics-diet.html
7. 7. Plants supporting the treatment of Lyme disease. https://www.researchgate.net/publication/373338758_Plants_supporting_the_treatment_of_Lyme_disease
8. 8. A Comprehensive Review of Herbal Supplements Used for Persistent Symptoms Attributed to Lyme Disease. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10124234/

Napisała Kasia Chajecka